ACT: therapie of training levenskunst?

Shit happens… Niemand ontkomt aan tegenslagen. Daarom is de vraag: wat doe je daarmee? Het antwoord hierop vanuit het ACT-gedachtengoed is even eenvoudig als doeltreffend. Accepteer dat negatieve ervaringen erbij horen. En committeer je aan wat jij waardevol vindt in je leven. Dan ontstaat er vrijwel als vanzelf ruimte voor nieuw gedrag en positieve ervaringen. Maar in het echte leven blijkt deze levenshouding toch vaak moeilijker dan gedacht, gewend als we zijn aan het ontkennen, vermijden, wegstoppen of overschreeuwen van vervelende gedachten en gevoelens. Chocola, binge-watchen, uitgaan, het helpt in het beste geval maar even. En dan?

ACT-hexaflex

In de ACT-basiscursussen voor hbo-professionals en wo-professionals behandelen Gz-psycholoog Ellen Breeuwsma en Gz-psycholoog/psychotherapeut Paul Korsten de uitgangspunten die je moet kennen om ACT in je eigen vak of werkveld te kunnen integreren. Daarbij gaan ze vooral in op de zogeheten ACT-hexaflex, de zes pijlers van deze steeds populairder wordende therapievorm: het accepteren van gedachten en gevoelens, het zien van klachten zoals ze zijn zonder erin op te gaan, de relatie met jezelf, mindfulness, het ontdekken van je waarden en die omzetten in actie.

Geluk...

‘Net als veel mensen zag ik geluk lange tijd alleen als minimomentjes van intens fijn gevoel’, zegt Ellen. ‘Maar toen ik als trainer en therapeut met ACT aan de slag ging, kreeg geluk meer te maken met wat er voor mij echt toe doet, en met het kunnen en durven maken van betekenisvolle keuzes, onafhankelijk van wat er wellicht van me verwacht wordt. Hoe interessant me die baan ook leek, ik heb daar uiteindelijk toch voor bedankt omdat ik dan niet langer de moeder en partner kon zijn die ik wil zijn. Ik ben dus niet voor meer geld en aanzien gegaan. En ja, dat voelt rijk.’

Ook als het leven tegen zit, helpt deze focus op waarden. Sterker nog, dat werkt veel beter dan het vechten tegen vervelende gevoelens, of die proberen te controleren, benadrukt Paul. ‘In een context van controle zijn gevoelens en gedachten altijd een probleem, omdat we daar nauwelijks controle over hebben. Bij ACT proberen we daarom mensen met oefeningen in de context van acceptatie te brengen. Want daar zijn gedachten en gevoelens een middel om kennis op te doen over wat je belangrijk vindt, en een middel voor groei en persoonlijke ontwikkeling.’

Ellen: ‘Geef die negatieve gedachten en gevoelens daarom de ruimte, maar zonder je hierdoor te laten weerhouden om waardevolle dingen te ondernemen. En laat je bij dat experiment niet leiden door je ideeën en overtuigingen, maar vooral door je directe ervaring. Dat is waar ACT om draait.’

Gedragstherapie 3.0?

In de literatuur wordt ACT wel gezien als gedragstherapie 3.0, voortbouwend op cognitieve gedragstherapie (CGT). Maar klopt dat wel, of slaat ACT een fundamenteel andere weg in? ‘CGT bestaat uit een opsomming van technische vaardigheden waarmee je reparaties kunt uitvoeren bij mensen die niet goed functioneren’, zegt Paul. ‘Die aanpak is gebaseerd op wetenschapsfilosofische inzichten uit de zestiende eeuw, waarin de wereld en later ook de mens als machines werden opgevat. Behaviourist Skinner zette daar het idee tegenover dat menselijk gedrag altijd binnen een grotere context valt en daar betekenis krijgt. Gedrag zonder context betekent immers niets, en gedrag heeft in verschillende contexten een andere betekenis. ACT wordt daarom ook wel gezien als contextuele therapie. Met ACT veranderen we geen gedrag, maar proberen we mensen in contact te brengen met andere contexten waarin datzelfde gedrag anders functioneert.’

‘Dat leidt tot een heel andere basishouding’, vult Ellen aan. ‘Als therapeut zijn we geneigd om problemen van cliënten op te lossen. Ook CGT is daarop ingericht, bijvoorbeeld om angst- of somberheidsklachten te verhelpen door cliënten anders te leren denken en voelen. Dat doe je bij CGT volgens een vastomlijnde opbouw, waarbij je met cliënten gedachten onderzoekt en die waar nodig weerlegt. Zoals de negatieve overtuiging ‘ik ben niet goed genoeg’. Vanuit ACT gaan we daar niet mee in discussie, maar focussen we vooral op gedrag en wat ‘werkt’ voor iemand. Daarbij vragen we cliënten vooral afstand te nemen van niet helpende gedachten. Zeker als hun ‘mekkerende verstand’- zoals we dat noemen - weer eens in de weg zit.’

ACT-vervolgcursus

Omdat veel cursisten na de inleidende ACT-basiscursus nog met praktische vragen zitten, werken Ellen Breeuwsma en Paul Korsten op dit moment aan een vervolgcursus. Hierin kunnen cursisten praktijkervaringen inbrengen en bespreken, en krijgen zij aanvullende, verdiepende lesstof over ACT. Allemaal om nog beter te leren werken met ACT.

‘Bij het doorontwikkelen van deze vervolgcursus plopte ook bij ons de gedachte op: zouden mensen dit wel goed genoeg vinden’, zegt Ellen glimlachend. ‘Maar we hebben niet geluisterd naar die gedachte, omdat we het de moeite waard vonden om ermee door te gaan. Zo zijn we dit experiment aangegaan.’

Tijdens de vervolgcursus kun je vooral oefenen met rollenspellen, zodat je leert omgaan met veel voorkomende obstakels en ingewikkeld gedrag van cliënten. Welke processen zitten mensen in de weg om meer te leven naar hun waarden, en hoe kun je daar op aansluiten? ‘Ook staan we stil bij de vraag wat je zelf belangrijk vindt als behandelaar, en hoe je daar nog meer naar kunt handelen in de spreekkamer. En lukt het om de problemen waarmee de cliënt komt te verdragen, in plaats van die toch te willen oplossen?’

Creatieve hopeloosheid

Net zoals een bal die je alleen met moeite onder water kunt houden, zo gaat het ook met pijn en verdriet; uiteindelijk dienen ze zich toch weer aan, om hopeloos van te worden. Maar als het lukt om die gevoelens toe te laten, dan ontstaat er ruimte en creativiteit voor nieuw gedrag. ‘Creatieve hopeloosheid noemen we dat eerste deel van het proces’, gaat Paul verder. ‘Daarbij luidt de verwarrende boodschap: laat alle hoop varen, want pas dan kan er wellicht iets nieuws gebeuren.’

‘Cliënten komen doorgaans binnen met het idee: hoe kom ik van mijn klachten af, zodat ik daarna weer verder kan met mijn leven’, zegt hij. ‘Het is een valkuil om in die lijn mee te gaan. In plaats daarvan nodig je cliënten uit om die probleem-/oplossingsmodus te herkennen, en dan andere keuzes te maken in hun gedrag. Als ze zich op die manier overgeven aan de wereld, ontdekken ze dat het leven ze ook iets teruggeeft dat impact op hen heeft. Daardoor gebeurt er vaak meer dan ze zien aankomen. En dat is dan weer een aanmoediging om meer dingen te doen die ertoe doen. Dat klinkt wel heel wervend hè? Maar zo werkt het echt!’

Verbinding en contact

ACT is vooral gericht op een andere manier van in het leven staan. Is dat nog therapie of is ACT vooral een oefening in levenskunst? ‘Dat hangt af van de context en van de (hulp)vragen waarmee mensen komen’, nuanceert Ellen. ‘In een training hanteer ik een ander tempo dan in therapie. Maar in beide gevallen gaat het om het overbrengen van een andere kijk op menselijk functioneren. Als je met mensen op zoek gaat naar wat zij belangrijk vinden, dan kom je bijna altijd uit op verbinding en echt contact met die ander, met jezelf en met de wereld. Op die manier heeft ACT uiteindelijk dus ook veel te maken met zingeving. Dat biedt een mooi tegenwicht aan het idee dat geluk maakbaar is.’

‘Tegelijk voel en vind ik me ook wel degelijk gedragstherapeut’, zegt Paul. ‘ACT is gebaseerd op een groot vertrouwen dat mensen diep van binnen zelf weten wat helpend voor ze is. Als behandelaar wijs ik ze daarbij op allerlei obstakels die in de weg zitten. Dat is heel wat anders dan als een monteur met gereedschap sleutelen aan wat niet werkt. Ik zie me als ACT-behandelaar dus vooral als medemens die heel gelijkwaardig en met enthousiasme meezoekt naar wat belangrijk is voor cliënten, en wat ze daarmee kunnen doen met hun handen, voeten en stem. Want daar gaat het uiteindelijk om!’