Vier de complexiteit en zoek naar de samenhang

Al spelend op de scheepswerf van zijn vader keek Jan Baars (67) - klinisch psycholoog, psychotherapeut en systeemtherapeut - zijn ogen uit. Vlak voor het moment waarop een schip te water werd gelaten, zag hij zijn vader met een ploeg werkmannen op de helling nauwgezet voorbereidingen treffen om ervoor te zorgen dat het schip met een keurige zwier de Merwede in zou glijden. ‘Dat was precies, zwaar en soms ook smerig werk’, herinnert Jan zich. ‘Maar mijn vader genoot ervan.’

Ondertussen ontwikkelde Jan ook oog voor de manier waarop zijn vader en zijn drie ooms de scheepswerf runden, hoe zij het werk met elkaar organiseerden en hoe de onderlinge verhoudingen soms knelden. ‘Het was een echt familiebedrijf, waarin mijn vader fungeerde als Haarlemmer olie. Bij conflicten bracht hij de boel weer bij elkaar. En ik zag hoe hij investeerde in zijn werknemers vanuit een welbegrepen eigen belang. Maar tegelijkertijd vond ik hem soms ook een beetje slap naar zijn broers.’

Breder kijken naar de context

Terugblikkend op zijn jeugd, blijkt dat zijn fascinatie voor interactie tussen mensen er al jong in zat. Jan trok overigens al snel de conclusie dat zijn toekomst niet in ‘de zaak’ lag. In plaats daarvan koos hij voor de Sociale Academie om vervolgens psychologie te gaan studeren. Op zijn eerste werkplek – Crisiscentrum Utrecht – was volop ruimte voor systemisch werken, zodat hij zich daar dat ambacht eigen kon maken. ‘Destijds – in 1984 – was het nog behoorlijk innovatief om mensen met psychiatrische problematiek niet alleen individueel te behandelen, maar ook binnen hun context. Door veel breder te kijken naar oorzaken in het overbelaste systeem probeerden we opnamen te voorkomen en cliënten weer in beweging te krijgen. Bijna als een spel, waarbij ik met collega’s afsprak wie tijdens de behandeling de rustige lijn zou volgen en wie meer confronterend zou zijn.’

Systeemtherapie in de marge

Inmiddels worden cliënten in de ggz vrijwel uitsluitend individueel behandeld met evidence based psychotherapieën. Het systeem betrekken bij zo’n behandeling wordt vaak gezien als iets extra’s wat vooral tijdrovend is en een hoop gedoe oplevert, ziet Baars in de praktijk. Hierdoor is systeemtherapie in de marge terecht gekomen. Die focus op individueel behandelen past volgens Baars bij een cultuur waarin iedereen zich moet profileren, en voortdurend aan zijn eigen merk moet bouwen om succesvol te zijn. Die teneur is ook de hulpverlening gaan bepalen.

‘Kijk naar het toenemend shopgedrag: mensen zoeken net zo lang door totdat ze een therapeut hebben gevonden die helemaal bij hen past. Dat gedrag leidt niet alleen tot hogere zorgkosten, maar vaak ook tot complexere problematiek, mede doordat therapeuten geen grenzen durven stellen aan cliënten. En dat veranderen ook pijn kan doen, daar hebben we ’t liever niet over.’

Kijk kritisch naar context

Met het oog op eisende cliënten en zorgmanagers die vooral sturen op productie en omzet, vraagt deze tijd volgens Baars om moedige, standvastige en assertieve therapeuten; professionals die niet alleen hun vak goed beheersen maar ook met een brede en kritische blik kunnen analyseren in welk krachtenveld zij zelf opereren. ‘Mijn advies: ga als behandelaar af en toe zelf nog eens in de wachtkamer zitten van zo’n productiebedrijf om te ervaren wat er gebeurt. Dan zie je hoe behandelaren zonder iets te zeggen rondkijken of hun cliënt er al is, om vervolgens weer weg te lopen zonder verder iets te zeggen. Kortom, blijf nadenken over de context waarin je behandelt, en blijf je afvragen in hoeverre je wordt gevoed of juist wordt beknot door je organisatie. Wat is bijvoorbeeld het effect van al die flex-behandelkamers; mis je daardoor wellicht een steady omgeving die je juist nodig hebt om cliënten meer kracht te kunnen geven…’

Leerlingen met een label

Samen met jongere collega’s zit hij bij het terugkijken van behandelgesprekken nu vaak te puzzelen over behandelmogelijkheden en -strategieën. Zo leert hij zelfs als doorgewinterde therapeut nog steeds nieuwe dingen. Bijvoorbeeld hoe individuele problematiek van ouders of kinderen doorwerkt in de interactie in gezinnen, en hoe je dat vervolgens weer kunt vlottrekken.

De afgelopen tijd bezocht Baars regelmatig scholen om te praten over kinderen die extra begeleiding nodig hebben. Ook dat leverde hem nieuwe inzichten op, met als confronterende conclusie: het onderwijs doet niet voor de zorg onder wat betreft productie- en resultaatgedreven werken. ‘Het is opvallend hoe snel leerlingen die niet passen in ons schoolsysteem een diagnose om hun oren krijgen. Omdat alles in het onderwijs is gericht op het behalen van resultaten, raken die kinderen al snel verstrikt in een mal van ‘ik voldoe niet, ik functioneer niet, ik deug niet.’ Vaak spelen daarbij ook tal van systemische elementen mee waar scholen zélf mee aan de slag zouden moeten – maar wat vrijwel nooit gebeurt. Als we bijvoorbeeld de klassen zouden kunnen halveren, dan zou waarschijnlijk het aantal aanmeldingen bij de gespecialiseerde jeugdhulp ook halveren. Eenvoudigweg omdat er dan weer tijd is voor de relatie tussen leerling en docent. Dit is niet alleen goed en fijn voor de kinderen, maar ook voor de leerkrachten.’

Zoeken naar samenhang

In de opleiding Systeemtherapie waarvoor Baars eindverantwoordelijk heeft hij samen met een hechte groep collega’s steeds een brug willen slaan tussen nieuwe kennis over systeemtherapie en ervaringskennis. Met een evenwichtige mix van verschillende benaderingen die de opleiding kleur en smoel geven, zoals Emotional Focused Therapie en hechtingsgericht werken.

Tot zijn verbazing zag Baars echter ook hoe systeemtherapie zich de afgelopen jaren steeds meer als aparte stroming is gaan ontwikkelen naast andere vormen van psychotherapie. ‘Dat leidt tot allerlei schotten tussen werkelijkheden die eigenlijk met elkaar in verbinding staan. Wat dat betreft zijn we eigenlijk nog altijd heel calvinistisch bezig: we bouwen nieuwe kerken die elkaar heimelijk bestrijden, in plaats van dat we de complexiteit vieren en met elkaar op zoek gaan naar samenhang.’

Ook systeemtherapeuten hebben zich afgezonderd met eigen praktijken en afzonderlijke opleidingsinstituten. Maar Baars wilde met ‘zijn’ opleiding Systeemtherapie juist heel bewust binnen de RINO Groep blijven om een directe link te houden met de reguliere ggz én vanuit de optiek dat systeemtherapie een integraal en volwaardig onderdeel is van psychotherapie. ‘Dat is ook de reden dat ik als hoofdopleider een belangrijke rol speel in de opleiding voor klinisch psychologen en psychotherapeuten.’

‘Natuurlijk kun je die vervolgcursussen en supervisie ook bij de RINO Groep volgen, maar dat moet niet. Daarmee behouden onze cursisten maximaal de regie over hun eigen leerproces. Belangrijk, omdat het bij die specialistische cursussen en supervisie gaat om hun professionele én persoonlijke ontwikkeling. Hoe breng jij de theorie en vaardigheden uiteindelijk in in de spreekkamer? Wat neem je daar waar, hoe stem je af, en wat voeg je vervolgens toe? En met welke persoonlijke touch doe je dat? Die verdiepingsslag is cruciaal voor beginnende systeemtherapeuten. Daarom vinden we het belangrijk dat onze cursisten zélf kunnen kiezen bij wie ze dat laatste deel van hun opleiding volgen.’

Doe vooral ervaringskennis op

Tot slot: welk advies heeft Baars heeft voor psychologiestudenten en beginnende behandelaren. ‘Mijn eigen dochter die psychologie studeert, vertelde me laatst dat docenten haar precies hadden verteld wat zij moest doen om zo snel mogelijk gz-psycholoog en klinisch psycholoog te worden. Dat vond ik zo jammer om te horen. Ga eerst eens lekker leren, dompel je onder in het vak, probeer dingen uit en ga desnoods op je bek, dat hoort er allemaal bij. Laat dus die focus op welke positie je daarmee uiteindelijk mee kan bereiken los, doe ervaringskennis op en geniet vooral van deze jaren waarin je jezelf verder kunt ontwikkelen. Want systeemtherapie is een allemachtig leuk vak!’