Goed werk is belichaamd werk. Een pleidooi voor ambachtelijk lichaamsgericht werken.

Halverwege ons gesprek vraagt Sietske Dijkstra opeens om samen een korte oefening te doen. Zo kan ze preciezer duidelijk maken wat ze bedoelt. Staand of zittend, dat maakt niet uit. We trekken onze schouders op, ballen onze vuisten en dan telt Sietske hardop tot drie. ‘Probeer nu eens om je heen te kijken…’ Dat lukt nauwelijks. Het is illustratief voor mensen die worstelen met een trauma, vertelt ze. Verkrampt als zij zijn, slagen ze er vaak niet in om breed te kijken. En dat werkt door: trauma vernauwt hun bewustzijn. Zomaar een voorbeeld van de impact die een ingrijpende gebeurtenis kan hebben, en waar dat fysiek en mentaal toe kan leiden. 

Van hoofd naar buik

Als professional kun je je trainen in het signaleren, benoemen en bespreken van iemands houding en expressie. Maar dat is slechts één deel van het verhaal. Minstens zo belangrijk is het om te voelen hoe je er zelf bij zit en wat er gebeurt in de interactie. Sietske Dijkstra: 'Dat vergt veelal een andere focus: vanuit je hoofd en het denken naar je buik, je adem en de rest van je lichaam. Welke reacties bespeur je op wat je binnenkrijgt? En waar wordt dat voelbaar? Voel je hartkloppingen? Hou je je adem onbewust in? Voel je wellicht spanning in je nek of schouders?'

Al dit soort vragen komen aan bod in cursus Belichaamde professionaliteit van Sietske Dijkstra. Deze cursus is een aanrader voor sociale professionals, en een must voor zorgverleners, vindt Sietske. ‘Zeker wanneer zij in hun werk te maken hebben met de aanpak van geweld in relaties waarbij relationeel en intergenerationeel trauma een rol speelt. Bij deze cliëntengroep is het namelijk essentieel je observatievermogen aan te scherpen om adequaat te kunnen reageren op lichaamssignalen en situaties te verhelderen.’

Waarschuwingssignalen

Als je buikpijn hebt van een bepaalde zaak, wat doe je daar dan mee? Veel professionals lopen daar volgens Sietske Dijkstra aan voorbij. ‘Vaak wordt dat afgedaan als iets vaags of intuïtiefs. Maar ik zie het juist als een interessante waarneming en een waarschuwingssignaal dat je verder kunt uitpakken. Die signalen zeggen namelijk niet alleen iets over de cliënt. Die buikpijn kan ook voortkomen uit het gegeven dat je je zorgen maakt over iets verontrustends, en bijvoorbeeld weinig feiten in handen hebt om iemand verder te helpen. Goed dus om dat lichaamssignaal taal te geven en te bespreken met een collega. Dat kan een reden zijn om opnieuw te kijken naar de situatie of hoe een cliënt er letterlijk bij zit.’  

Vanuit dat belichaamde vertrekpunt maakt Sietske zich vooral sterk voor de ambachtelijke kant van het werk. Hoe voel je iets aan? Wanneer vraag je door? En hoe benoem je wat er gebeurt in de interactie? ‘Zeker als de behandeling om onduidelijke redenen stagneert, of als je zelf fysieke klachten ervaart - hoofdpijn, nekpijn, vermoeidheid - kan het helpen om hier aandacht aan te besteden. Dat vergroot de kans om direct met je lichaam te signaleren wat er gebeurt.’

Verfijnde ervaringskennis

Tijdens de cursus Belichaamde professionaliteit werkt Sietske met de deelnemers op heel verschillende manieren aan het verfijnen van hun waarneming. ‘Door hier bewust aandacht aan te besteden, verrijk je je repertoire met belichaamde ervaringskennis’, legt ze uit. ‘Die belichaamde ervaring en de reflectie erop noemen we – met filosoof Michael Polanyi – tacit knowledge.

Je kunt dat vergelijken met de belichaamde kennis van een paardenfluisteraar; die is dankzij zijn ervaring in staat subtiele signalen in de houding en beweging waar te nemen, en dieper te zien wat er met een paard aan de hand is. Die kennis is vaak deels onbewust aanwezig, en is daardoor moeilijk overdraagbaar. Daarom besteed ik veel aandacht aan ambachtelijkheid vanuit lichaamsgericht werken. Want daar wordt die ervaringskennis manifest, daar krijgt het vorm. Zo kunnen deelnemers ontdekkingen doen en tot nieuwe inzichten komen, die ze vervolgens bewust kunnen inzetten.’

Lichaamsgericht begeleiden

Tijdens de driedaagse cursus laat Sietske Dijkstra de deelnemers onder meer kennismaken met de inzichten van de lichaamsgerichte psycholoog Annet van Laar en haar boek ‘Van binnen weet je alles’. Ook besteedt zij aandacht aan het gedachtegoed van de Nederlands-Amerikaanse psychiater Bessel van der Kolk, die veel publiceerde over trauma, de diepe sporen die dat fysiek, mentaal en emotioneel nalaat, en wat mensen met trauma moeten leren om zich weer veilig te voelen in hun lichaam.

Juist bij deze doelgroep is het van groot belang om non-verbale signalen waar te nemen en te benoemen, benadrukt Sietske. Dat leidt niet alleen tot meer leven in het gesprek, je komt daarmee ook beter tot de kern. ‘Dat betekent overigens niet dat je ook het vervolg zelf moet vormgeven. Natuurlijk kun je met de cliënt bijvoorbeeld eenvoudige ontspanningsoefeningen doen. Maar tegelijkertijd kun je ervoor kiezen om iemand te verwijzen naar een collega die bijvoorbeeld is gespecialiseerd in een specifieke vorm van lichaamsgericht werken, zoals trauma-sensitieve yoga, sensorimotortherapie, een stiltewandeling of qi gong. Allemaal om op een prettige en zachte manier aandacht aan het lichaam te schenken.’

De Plooi

Tijdens de scholing zet Sietske Dijkstra een zelfontwikkelde ervaringsgerichte werkvorm in: De Plooi (zie ook www.ontplooiing.net). ‘Je zou deze werkvorm kunnen zien als serious game, waarbij de deelnemers vertrekken vanuit zichzelf en hun eigen tacit knowledge aanboren. Door hierop te reflecteren, scherpen ze hun waarneming. Eerst gaan we op zoek naar verborgen schatten, waarbij we voorwerpen uitpakken en hardop teksten voorlezen aan elkaar. Ondertussen krijgen ze de vraag: waar denk je dat dit over gaat? Wat voel je daarbij, en waar voel je dat? Zo wil ik ervarend leren in gang zetten en met de deelnemers dichterbij komen bij wat trauma, geweld en familiegeheimen eigenlijk zijn.’

Spannend leerproces

Al spelend maakt de aanvankelijke nieuwsgierigheid van de deelnemers langzaam maar zeker plaats voor ongemak en een toenemend gevoel van ongerustheid. Maar over wat er precies gebeurt tijdens het spel, wil Sietske niet te veel kwijt. Geen spoilers, want die zouden het verrassingseffect tenietdoen.

‘Vanuit die belichaamde sensatie zetten we steeds een stap verder, en bespreken we wat alle gevoelens met de deelnemers doen. Iedereen reageert daar heel verschillend op, en dat kan. Want elke deelnemer stapt er anders in, iedereen komt tijdens dit spel andere zaken tegen, en ook het groepsproces fluctueert. Kortom, dit is een spannend leerproces waarin we samen oefenen en op een nieuwe, levendige manier aanwezig leren zijn in het nu. Dat maakt ons klaar om echt te ontmoeten. Belangrijk! Want zonder contact geen verandering…’